جنبش های اسلامی معاصر در شمال آفریقا

«جنبش های اسلامی معاصر» گونه ای از جنبشهای اجتماعی هستند که در واکنش به یک یا چند عامل از میان عوامل متعددی مانند استعمار غرب، انحطاط فکری و استبداد داخلی، الغای خلافت عثمانی، سکولارسازی شتابزده جوامع اسلامی، شکست های نظامی مسلمانان از بیگانگان، شکست الگوهای رقیب مانند ناسیونالیسم و سوسیالیسم عربی، انحطاط درونی جوامع خویش (بحران مشروعیت، بحران هویت، توزیع ناعادلانه ثروت، فساد و سرکوب) و نیز با تکیه بر اسلام به عنوان خاستگاه فکری و الگوی نجات بخش پدید آمده اند.

منطقه شمال آفریقا اعم از کشورهای مصر، لیبی و سودان و «مغرب عربی» شامل الجزایر، تونس، مراکش و موریتانی در طول تاریخ شاهد انواع استعمار و جنگ های خونین بوده است. این منطقه با هویت اسلامی، از یک سو به لحاظ وجود سرمایه های طبیعی و منابع معدنی و از سوی دیگر حضور اندیشه های ناب اسلامی دارای وضعیتی ممتاز بوده و توجه همیشگی قدرت های غربی به ویژه انگلیس، آمریکا و فرانسه را به خود معطوف گردانیده است. به این ترتیب، جهان اسلام و به طور خاص منطقه شمال آفریقا از قرن نوزدهم با چالش هایی جدی از سوی غرب (عامل بیرونی) مواجه شد که حتی پس از استقلال این کشورها نیز ادامه داشت.

پیدایی جریان های اسلام سیاسی در حقیقت پاسخی به این چالش ها بود. هدف عمده این جریان ها نیز تلاش برای اسلامی کردن دولت و اجتماع از راه دست یابی به قدرت بود. به طور خاص، حمله ناپلئون بناپارت در سال 1978 م به مصر، فصل جدیدی را در تحرک های فکری-سیاسی اسلامی گشود. البته پیش از این تاریخ، جنبش هایی با هدف احیای فکر دینی یا تجددطلبی اصلاحی و تجدیدنظرطلبی فقهی در گوشه و کنار جهان اسلام ظهور یافته بود که از مهمترین آن ها جنبش محمد بن عبدالوهاب در نجد در قرن هیجدهم (1791 – 1703 م)، جنبش ولی الله دهلوی در هند ( 1762 – 1702 م)، جنبش محمد بن علی شوکانی در یمن (1823- 1758 م) جنبش آلوسی در عراق (1854 – 1802 م) جنبش محمد بن علی سنوسی در مراکش (1859 – 1778 م) و نیز جنبش محمد بن احمد المهدی معروف به مهدی سودانی در سودان (1885 – 1843 م) بودند. اگرچه برخی از این جنبش ها مترقیانه نبوده اند و همچون جنبش اسلامگرای وهابیت وصف «ارتجاعی» داشتند.
جریا نهای اسلام گرا در منطقه شمال آفریقا (همچون سایر ممالک اسلامی) با توجه به «نوع تعامل با دولت»، به دو جریان اصلی «میانه رو» (حداقل گرا) و «رادیکال» (مسلحانه یا حداکثرگرا) تقسیم می شوند. در حالی که هواداران هر دو جریان خود را «اسلام گرا» می دانند، به دلیل تفاوت برداشت از متون مقدس در باب «عمل صالح زمان» و اختلاف تحلیل از وضعیت سیاسی-اجتماعی منطقه، یکی مبارزه خشونت آمیز را نفی میکند و بهره گیری از ابزارهای مبارزه مسالمت آمیز (اقناع، ترغیب، چانه زنی و مصالحه) را در پیش میگیرد و دیگری گریز و گزیری از مبارزه خشونت آمیز نمی بیند.

با این حال، از اواسط دهه 1980 به بعد جناح طرفدار گرایش اعتدال در جنبش اسلامی تا حدی توانست بر صحنه سیاسی اغلب این کشورها مسلط شود و به تدریج به جریان اصلی اسلام گرایی جهان عرب و آفریقای شمالی تبدیل شود. این تحول از اقدام جمعی رادیکال اسلامی به اقدام جمعی مسالمت آمیز در کشورهایی نظیر الجزایر، لبنان، اردن، عربستان سعودی، تونس، سودان و سایر نقاط جهان عرب روی داده است. ضمن آنکه برخی نمونه های مقاومت مسلحانه مسلمانان این منطقه و خاورمیانه در برابر سلطه نیروهای خارجی غیرمسلمان ریشه هایی به قدمت قیام مهدی سودانی و اعلام جهاد علیه انگلستان در اواخر قرن نوزدهم؛ اعلام جهاد جنبش اسلامی سنوسیه در شمال آفریقا علیه متفقین و نیروهای ایتالیا در اوایل قرن بیستم؛ قیام مسلحانه شیعیان عراق و اعلام جهاد آن ها علیه انگلستان در 1920 ؛ مبارزات مسلحانه اخوان المسلمین مصر علیه دولت و نیروهای انگلیسی در منطقه کانال سوئز در اوایل 1952 و… را با خود به همراه دارند و امروزه نیز سهم عمده ای در فضای سیاسی و اجتماعی این منطقه را به خود اختصاص داده اند.