به اسم روشنایی

این مسئله، مسئله‌ای است که اگر من بخواهم روی آن اسم بگذارم، مثلاً خواهم گفت: ارتجاع روشن‌فکران، یا ارتجاع روشن‌فکری. می‌دانید که مقوله روشن‌فکری، اساساً ضدّ ارتجاع است. روشن‌فکری مقوله‌ای است که روبه‌جلو دارد و به آینده نگاه می‌کند؛ یعنی همان مفهومی که در فارسی آن را از «انتلکتوئل» فرانسوی ترجمه کرده‌اند. البته کسانی که اهل فنّ این کار و اهل زبان‌اند، می‌گویند این ترجمه، ترجمه درست و دقیقی نیست. حالا هرچه هست، معلوم است که مقصود چیست. من بعداً مقداری هم در این خصوص توضیح می‌دهم. این هویّت پیشرو و آینده‌نگر، رو به مستقبل دارد و نمی‌تواند با رجعت و عقب‌گرد خو کند؛ اما من پدیده‌ای را مشاهده کردم و مشاهده می‌کنم که جز اسم گفته‌شده برای آن، عنوانی پیدا نمی‌کنم: ارتجاع روشن‌فکری، رجعت روشن‌فکری. من بارها گفته‌ام که روشن‌فکری در ایران، بیمار متولّد شد. مقوله روشن‌فکری، با خصوصیّاتی که در عالمِ تحقّق و واقعیّت دارد که در آن، فکر علمی، نگاه به آینده، فرزانگی، هوشمندی، احساس درد در مسائل اجتماعی و بخصوص آنچه که مربوط به فرهنگ است، مستتر است در کشور ما بیمار و ناسالم و معیوب متولّد شد. چرا؟ چون کسانی که روشن‌فکران اوّلِ تاریخ ما هستند، آدم‌هایی ناسالم‌اند. اکنون من سه نفر از این شخصیت‌ها و پیشروان روشن‌فکری در ایران را اسم می‌آورم: میرزا ملکم خان ارمنی، میرزا فتحعلی آخوندزاده، حاج سیّاح محلّاتی. این کسانی که اوّلین نشانه‌ها و پیام‌های روشن‌فکری قرن نوزدهمی اروپا را وارد ایران کردند، به شدّت نامطمئن بودند. مثلاً میرزا ملکم خان که داعیه روشن‌فکری داشت و می‌خواست علیه دستگاه استبداد ناصرالدین‌شاهی روشنگری کند، خود دلّال معامله بسیار استعماری و زیان‌بار «رویتر» بود!