توده؛ پیدایی تا پایان

حزب توده یکی از نخستین احزاب کلاسیک و مهم تاریخ ایران است که پس از عزل رضاخان و در فضای باز سیاسی پس از شهریور 1320 شکل گرفت. در سایۀ حمایت شوروی،‌ این حزب سازمان‌دهی خوبی از نیروها به عمل آورد و توانست در مقطعی، در غیاب نیروهای اجتماعی دیگر، اپوزیسیون فعال تلقی شود. ماهیت وجودی این حزب، یعنی وابستگی آن، موجب می‌شد تا عملکردش در جهت منافع کشور همسایه قرار گیرد. همان‌گونه که تئوریسین‌های انقلاب اکتبر 1917، در همان سال‌های اولیۀ انقلاب اعلام کرده بودند: «کلید حیات انقلاب شرق باید در دست ما باشد.‌ ایران باید به هر قیمتی نصیب ما شود.‌ ایران باید متعلق به انقلاب کمونیستی باشد.» و حزب توده هموارکنندۀ این راه بود.
اتحاد جماهیر شوروی یکی از دو قطب نظامی بین‌المللی محسوب می‌شد و به‌عنوان همسایۀ قدرتمند شمالی مرز مشترک آبی و خاکی گسترده‌ای با ایران داشت. این کشور تا زمان تغییر سیاست‌های ایران و نزدیکی به شوروی، با به‌کارگیری روش‌های متعدد، حمایت‌های خود از حزب توده را ادامه داد.‌ حزب توده می‌توانست از این امر، یعنی نزدیکی به شوروی، به‌مثابۀ اهرم مناسبی علیه رژیم پهلوی استفاده نماید، اما این گروه در بسیاری از موارد، منافع ملی شوروی را با منافع ملی ایران اشتباه می‌گرفت؛ چنان‌که در وقایع مربوط به اعطای امتیاز نفت شمال به شوروی یا در مسئلۀ تجزیۀ آذربایجان، سیاست‌های روسوفیل حزب توده تا آنجا پیش رفت که سرانجام این حزب به خیانت محکوم گردید و مواردی منفی از تحقیر ملی به‌جای عزت ملی در کارنامۀ آن به‌جای گذارد.