دیدار با فرنگستان

سراسر تاریخ ایران صحنۀ مواجهۀ ایرانیان با سایر اقوام و جوامع بوده است. سراسر تاریخ ایران صحنۀ مواجهۀ ایرانیان با سایر اقوام و جوامع بوده است. جدای از این‌که این مواجهات از چه جنس و صورتی بوده باشد، نمی‌توانست فارغ از برقراری روابط و تعاملات فکری و فرهنگی بین طرفین باشد. روح و اندیشۀ حاکم بر تمدن ایرانی در هر دورۀ تاریخی تعیین‌کنندۀ میزان و کیفیت برقراری روابط فرهنگی و تمدنی بوده است؛ به‌عبارت‌دیگر قبض و بسط تعاملات فکری و فرهنگی ایرانیان با تمدن‌ها و جوامع دیگر در دوره‌های مختلف تاریخی معلول زایایی و پویایی تمدن ایرانی و قدرت فرهنگی و ذات تفکر و اندیشۀ حاکم بر جامعه و تمدن ایرانی بوده است.

گسترش روز افزون تمدن غرب، مواجهۀ تمدن‌ها و جوامع دیگر را با این تمدن نوظهور اجتناب ناپذیر می‌کرد. جامعۀ ایرانی نیز از این امر مستثنی نبود. مرحلۀ نخست شناسایی ایرانیان و برخورد ایشان با تمدن غرب با چشیدن طعم تلخ وجه قهری تمدن غرب و جایی که تکنیک ظهور یافته در این تمدن در قالب فنون نوین نظامی، ابزار و ادوات نوین جنگی تجلی پیدا کرده بود، همراه شد. در نتیجه ایران نیز مانند بسیاری از جوامع شرقی ناگزیر از استفاده از محصولات صنایع غربی در حوزه‌های نظامی و مدنی گردید. اگر چه استفاده از محصولات یاد شده، خود سر آغاز ظهور مشکلات متعددی برای جامعۀ ما بود، اما مسأله به این جا ختم نشد چرا که مشاهدۀ پیشرفت‌های علمی، صنعتی و … تمدن غرب حیرت زدگی ایرانیان را نسبت به این قدرت نوظهور دو چندان کرد. تا بدین‌جا ایرانیان به واسطۀ حضور برخی مظاهر و محصولات تمدنی غرب در جامعۀ خود با این تمدن آشنا شده بودند. با فراهم شدن امکان سفر ایرانیان به اروپا از راه سفارت، سیاحت، تجارت و… فصل جدیدی از آشنایی ایرانیان با تمدن غرب گشوده شد.

جایی که سفیران ایرانی توانستند از نزدیک و بلاواسطه با تمدن غرب محصولات و مظاهر آن که منشأ شکل‌گیری بسیاری از تحولات در سطح مناسبات جهانی گردیده بود، آشنا شوند. در این مرحله است که امکان آشنایی با بسیاری دیگر از جذابیت‌های تمدن غرب نظیر رفاه، نهادهای مدنی، قانون، پارلمان، عدلیه و بسیاری از دست‌آوردها و اختراع‌های عظیم تکنولوژیک برای مشاهده‌گران ایرانی فراهم می‌شود.

 مجموع این مشاهدات مقدمات انجام یک مقایسۀ ذهن بین تمدن غرب و جامعۀ ایرانی را از سوی ناظران ایرانی فراهم نمود که تالی این مقایسه یک معضل ذهنی است که چرا غرب پیش رفت و ما عقب ماندیم؟ از این رو پیشرفت غرب برای ایشان مبدل به یک مسألۀ مهم می‌شود و به دنبال راهکارهایی هستند که جامعۀ خود را متحول سازند. بنابراین بر پایۀ آگاهی‌هایی با سوق دادن جامعۀ ایران به سوی مطلوب خود (تمدن غربی )؛ که نخستین ایرانیان از اروپا به دست آوردند و آن‌ها را در سفرنامه‌ها و رسایل خود منعکس کردند و آنچه که از تمدن غرب و تفکر جدید مقوم آن استنباط کردند در پی ایجاد تغییرات و تحولات در وجوه مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و … جامعۀ خود بودند تا ضمن جبران عقب ماندگی، تمدن جدید را در ایران ساری و جاری سازند و اما این امر نه تنها در آن زمان ممکن نشد، بلکه مشکل هم‌چنان پا برجا ماند و کژفهمی‌ها و نقص در فهم عمیق پایه‌های تمدن جدید غرب نه تنها در همان نسل اول حل نشده باقی ماند بلکه این فهم نادرست در لایه‌ها و سطوح دیگر به نسل‌های بعدی منورالفکران و روشنفکران جامعۀ ایران انتقال یافت.

در این کتاب تلاش خواهد شد تا شمایی هر چند مختصر ولی نقادانه از این برهۀ حساس تاریخ ایران ارائه شود تا در فضایی که هجمه‌های به اصطلاح روشنفکرمآبانه در مدح و ستایش تجددخواهی ایرانیان، عرصه را بر نقد منصفانه تنگ می‌کند، مقدمات معطوف به فهم صحیح شرایط تاریخی‌ای که در آن قرار داریم، فراهم گردد.