انقلاب شالوده شکن

تحلیل‌های مختلفی در زمینۀ چرایی به وجود آمدن انقلاب‌ها در دنیا ارائه شده است. برخی نظریات و تحلیل‌ها گرایشات ساختاری، برخی جامعه شناسانه، برخی اقتصادی و… دارند. تحلیل صحیح از علّت‌های انقلاب می‌تواند منجر به کشف قوانین وقوع انقلاب و در نتیجه پیش بینی آن‌ها بشود. تا پیش از انقلاب اسلامی ایران جهان با سه نسل از نظریه پردازی‌های انقلاب مواجه شده بود و عموماً چنین حرکاتی در قالب همان سه نوع قابل دسته بندی بودند. تاریخ طبیعی انقلاب‌ها، نظریه‌های جامعه شناختی و نظریات ساخت گرا، سه نسل عمدۀ نظریه‌هایی هستند که معتقد بودند توانایی پیش بینی و تحلیل هر نوع انقلابی را دارند. در سال 1979 امّا انقلابی رخ داد که به منزلۀ نقیضی بر بسیاری از مبانی و پیش فرض‌های چنین نظریاتی محسوب می‌شد. به تعبیر جان فوران «آیا انقلاب ایران را باید به عنوان یک مورد منحصر به فرد، خلاف سایر انقلاب‌ها مورد بررسی قرار داد و یا اینکه علت انقلاب‌ها را باید در پرتو شواهد ایران مجدداً مورد مداقّه قرار داد؟»

از این پس انقلاب اسلامی موجب به وجود آمدن نسل چهارمی از نظریه‌های انقلاب می‌شود که در آن عامل فرهنگ نقش محوری را دارد. شوک نظری و عملی انقلاب اسلامی با سطحی از معنا و هویّت‌های فرهنگی و توجّه به سهم مذهب و رهبری را تئوریزه می‌کند و نظریه‌های انقلاب را از قالب‌های خشک ساختاری و اقتصاد زده می‌رهاند. از همین رو در سال‌های اخیر برای تحلیل بسیاری از خیزش‌های مردمی در جهان عرب تحت عنوان «بیداری اسلامی» نزدیک‌ترین فرضیه ممکن تجانس با انقلاب اسلامی ایران است و در علل افت و خیزهای بیداری اسلامی چارچوب نظری انقلاب اسلامی ایران است که راهگشا می‌باشد.

عمق و وسعت انقلاب اسلامی ایران که فراتر از تمنیّات ساختارگرایی و مارکسیستی بود سبب شده است تا چهار دهه در مقابل طوفان و بحران‌های ایجاد شده علیه خود مقاومت و ایستادگی نماید و از نهالی نو پا به درختی تناور بدل شود. این مهم در حالی اتفاق می‌افتد که انقلاب‌های همزاد با انقلاب اسلامی مثل انقلاب 1979 نیکاراگوئه با زمینه‌های مارکسیستی تنها یک دهه در مقابل ایالات متحده دوام آورد و شکست خورد.

ازاین‌رو بازخوانی چرایی انقلاب اسلامی با نقد تئوری‌های ضیق و تنگ انقلاب در سایر اندیشه‌های جهان از لوازم معرفت و شناخت این مهم‌ترین رخداد قرن اخیر است.